७/१२ उतारा (सातबारा उतारा) म्हणजे महाराष्ट्र सरकारच्या महसूल विभागाने ग्रामीण भागातील शेतजमिनीच्या नोंदी ठेवण्यासाठी वापरलेला एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि कायदेशीर दस्तऐवज आहे. याला जमिनीचा ‘आरसा’ असेही म्हणतात, कारण त्यावरून जमिनीची संपूर्ण माहिती एकाच ठिकाणी मिळते.
हा उतारा गाव नमुना ७ (Form VII) आणि गाव नमुना १२ (Form XII) या दोन वेगवेगळ्या भागांपासून बनलेला असतो, म्हणून त्याला “७/१२ उतारा” असे म्हणतात.
७/१२ उताऱ्यामध्ये नमूद असलेली महत्त्वाची माहिती:
७/१२ उताऱ्यात खालील माहिती तपशीलवार दिलेली असते:
१. गाव नमुना ७ (Form VII) – अधिकार अभिलेख पत्रक:
या भागात जमीन मालकी हक्काशी संबंधित माहिती असते.
या भागात जमीन मालकी हक्काशी संबंधित माहिती असते.
- गावाचे नाव: ज्या गावात जमीन आहे, त्याचे नाव आणि महसूल कोड.
- भूमापन क्रमांक / सर्व्हे नंबर / गट क्रमांक (Survey Number / Gat Number): जमिनीचा अद्वितीय ओळख क्रमांक.
- हिस्सा नंबर (Sub-division Number): सर्व्हे नंबरमधील जमिनीचा specific भाग.
- भोगवटादाराचे नाव (Name of the Occupant/Holder): जमीन मालकाचे किंवा कब्जेदाराचे नाव. यात मालकाचा वर्ग (उदा. भोगवटादार वर्ग-१ किंवा वर्ग-२) नमूद असतो.
- भोगवटादार वर्ग-१: या जमिनीवर मालकाचे संपूर्ण अधिकार असतात आणि हस्तांतरणासाठी जिल्हाधिकाऱ्यांच्या परवानगीची गरज नसते.
- भोगवटादार वर्ग-२: या जमिनीची विक्री, भाडेपट्टा किंवा हस्तांतरण करण्यासाठी जिल्हाधिकाऱ्यांची परवानगी आवश्यक असते (उदा. सरकारकडून मिळालेल्या जमिनी).
- खाते क्रमांक (Khata Number): जमीन महसूल खात्यातील खाते क्रमांक.
- कुळाचे नाव (Name of Tenant): जर जमिनीवर कुळाची (भाडेकरू) वहिवाट असेल, तर त्यांचे नाव आणि खंडाची रक्कम नमूद असते.
- इतर अधिकार (Other Rights): या सदरात जमिनीवरील इतर बोजा, अधिकार किंवा दायित्वे नमूद केलेली असतात. उदा. बँकेचे कर्ज (गहाण), सरकारी येणी, किंवा हस्तांतरणावरील निर्बंध (कलम ४३ किंवा तुकडेबंदी).
- आकारणी (Assessment): जमिनीवर लावण्यात आलेला कर (महसूल).
२. गाव नमुना १२ (Form XII) – पीक-पाहणी पत्रक:
या भागात जमिनीच्या शेतीविषयक वापराची माहिती असते.
या भागात जमिनीच्या शेतीविषयक वापराची माहिती असते.
- वर्ष आणि हंगाम (Year and Season): ज्या वर्षात आणि हंगामात (खरीप/रब्बी) पिके घेतली गेली, त्याचा उल्लेख असतो.
- पिकाचे नाव (Name of the Crop): जमिनीवर घेतलेल्या पिकांचा प्रकार.
- पीक खालील क्षेत्र (Area under Crops): पिकाखालील एकूण क्षेत्रफळ (हेक्टर, आर मध्ये).
- सिंचनाची पद्धत (Means of Irrigation): जमीन सिंचित (बागायती) आहे की जिरायती (पावसावर अवलंबून), याची माहिती.
- पडीक जमीन / लागवडीयोग्य नसलेले क्षेत्र (Uncultivable Land): शेतीसाठी अयोग्य किंवा पडीक जमिनीचा तपशील.
- शेरा (Remarks): इतर संबंधित नोंदी किंवा निरीक्षणे.
७/१२ उताऱ्याचे महत्त्व:
- मालकीचा पुरावा: ग्रामीण भागात, हा दस्तऐवज जमिनीच्या मालकी हक्काचा एक महत्त्वाचा प्राथमिक पुरावा मानला जातो.
- कायदेशीर व्यवहार: जमीन खरेदी-विक्री, वारस नोंदी किंवा मालकी हस्तांतरणासाठी हा आवश्यक असतो.
- कर्ज आणि अनुदान: बँकेकडून शेती कर्जासाठी अर्ज करताना किंवा सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यासाठी याची गरज लागते.
- वाद निवारण: जमिनीशी संबंधित कायदेशीर वादांमध्ये किंवा दाव्यांमध्ये पुरावा म्हणून वापरला जातो.